Hoành Sơn Quan là một di tích lịch sử thuộc địa phận huyện Quảng Trạch Quảng Bình, là ranh giới giữa Hà Tĩnh và Quảng Bình. Hoành Sơn Quan còn là một chứng minh lịch sử do vua Minh Mạng lập ra để kiểm soát người qua đường và sau này là phòng tuyến, chiến địa quan trọng trong các cuộc kháng chiến chống Pháp và Mỹ.
Di tích Hoành Sơn Quan được xây vào năm 1833 thời vua Minh Mạng để kiểm soát việc qua đèo Ngang. Hoành sơn Quan, cửa cao 4 m, hai bên có thành dài 30 m, ở trên cổng đắp nổi ba chữ “Hoành Sơn quan”.
Người dân địa phương thường gọi nơi đây là “cổng trời”, bởi Hoành Sơn Quan là điểm cao nhất của vùng đất này. Họ tưởng tượng như khi đặt chân đến đây là có thể với tay chạm được bầu trời xanh rộng lớn kia vậy.
Dãy Hoành Sơn đóng một vai trò chiến lược quan trọng trong thời cổ, cận đại lẫn hiện tại tại Việt Nam. Dù đã nhiều dấu vết chiến tranh in hằn lên nó thì khung cảnh Cổng trời Hoành Sơn Quan vẫn hiên ngang thơ mộng giữa thiên nhiên đất trời. Đây cũng là lý do nơi đây rất thích hợp cho mọi người ngắm cảnh đẹp và tìm hiểu về lịch sử.
Sau khi vượt hàng nghìn bậc đá uốn lượn theo sườn núi, du khách có thể chạm tới “cổng trời”. Khi đứng ở đây, các bạn tha hồ ngắm trời đất bao la và biển nước mênh mông cũng như núi non trùng điệp kéo dài tít tắp. Phía xa xa là nhà cửa làng mạc trù phú, từng ô ruộng như bàn cờ vào vụ chín rộ màu vàng và thấy được cả những đoạn đường lượn quanh ôm dưới chân Hoành Sơn.
Đèo Ngang cũng gắn liền với huyền tích thánh mẫu Liễu Hạnh. Tương truyền, xưa công chúa Liễu Hạnh ở thiên đình tính tình ngang bướng, phóng túng, không chịu theo khuôn phép nhà trời nên bị cha là Ngọc Hoàng đày xuống trần gian. Xuống trần, Liễu Hạnh hóa thân thành người con gái đẹp tuyệt trần, dựng quán nhỏ dưới chân núi Đèo Ngang – nơi không ai dám lưu lại vì rừng thiêng, thú dữ và cướp bóc. Ở đó, công chúa có nhiều hành động nghĩa hiệp, trừ gian tà nên được nhân dân trong vùng và lữ khách qua đường mến mộ, suy tôn.
Ngoài gắn liền với lịch sử bi hùng, Đèo Ngang cũng đậm chất thi ca lãng mạn, là nguồn cảm hứng cho các thi sĩ. Trong đó có bài thơ Qua Đèo Ngang nổi tiếng của Bà Huyện Thanh Quan: “Bước tới Đèo Ngang bóng xế tà/Cỏ cây chen lá, đá chen hoa/ Lom khom dưới núi, tiều vài chú/Lác đác bên sông, chợ mấy nhà/ Nhớ nước đau lòng con quốc quốc/ Thương nhà mỏi miệng cái gia gia/Dừng chân đứng lại trời non nước/Một mảnh tình riêng, ta với ta”.
Nếu có dịp, bạn hãy một lần đến đèo Ngang, và bước lên hàng nghìn bậc tam cấp rong rêu đến với cổng Hoành Sơn để chiêm ngưỡng nét cổ kính của cổng trời trăm tuổi này, rồi thả hồn vào mây trời
